Στις μέρες μας, μαζί με την άνοδο του δεξιού φονταμενταλισμού επανέρχεται και μια «αριστερόστροφη» κριτική στις στρατηγικές της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ε.Ε.). Οι κριτικές για έλλειψη μιας «βαθιάς Ευρώπης», μιας ισχυρής ηγεσίας και κοινής εξωτερικής στάσης και πυγμής, που παρουσιάζει η Ε.Ε., είναι ένα από τα πιο συχνά θέματα συζήτησης και μάλλον ισχύουν σε σημαντικό βαθμό και στην πραγματικότητα. Ομως αυτές οι απόψεις αγνοούν ή παραβλέπουν μια άλλη πτυχή του «ευρωπαϊκού ελλείμματος».
Ακριβώς αυτή η έλλειψη είναι που καθιστά τις επιμέρους εθνικές εξουσίες εν μέρει απρόσβλητες από τα λαϊκά αιτήματα των κοινωνικών σχηματισμών τους. Δηλαδή, η φαινομενική ανεπάρκεια των ηγετικών προσόντων και των εκτελεστικών ικανοτήτων του ευρωπαϊκού κέντρου δεν είναι αποτέλεσμα μιας λαθεμένης αρχιτεκτονικής, ούτε ένας συσσωρευμένος όγκος άστοχων αποφάσεων και μια «θάλασσα» αβελτηρίας.
Το περίπλοκο πρόβλημα της Ε.Ε. δεν είναι μια απλή έλλειψη ατόμων με ηγετικές ικανότητες, αλλά μια καταστατική αδυναμία λήψης γρήγορων αποφάσεων από ένα ενιαίο κέντρο, λόγω της ίδιας της δομής της πολυεπίπεδης εξουσίας.
Η κρυφή δύναμη του ευρωπαϊκού μοντέλου εξουσίας
Ομως αυτή η πολυεπίπεδη δομή εξουσίας μπορεί να είναι αναποτελεσματική στη βραχυπρόθεσμη χρονική κλίμακα των πολιτικών αποφάσεων, αλλά στη μακροσκοπική ιστορική κίνηση συνιστά έναν ιδιαίτερο τρόπο «μόνωσης» της εξουσίας από τα αποτελέσματα της ταξικής πάλης στο εθνικό επίπεδο. Με λίγα λόγια, αυτή η ιδιόμορφη ατέλεια κατέστησε ιδιαίτερα αποτελεσματικό τον ευρωπαϊκό νεοφιλελευθερισμό και ως εσωτερική διαδικασία ολοκλήρωσης και ως ιμπεριαλιστική-επεκτατική στρατηγική. Από το 1957 μέχρι και σήμερα η Ε.Ε. διαρκώς ολοκληρώνεται, έστω και στη βάση μιας πολυεπίπεδης γεωμετρίας, αλλά και επεκτείνεται. Το 2004, η μεγάλη διεύρυνσή της προς την κεντρική και ανατολική Ευρώπη και η υποδοχή 10 χωρών στο εσωτερικό της Ε.Ε. αποτέλεσε την καθοριστικότερη κίνηση και την έφερε σε απόσταση αναπνοής από τη Ρωσία.
Εχουν δίκιο όσοι λένε ότι η ευρωπαϊκή οικονομία στηρίχτηκε στην υψηλή στρατιωτική προστασία των ΗΠΑ, δηλαδή σε χαμηλές ευρωπαϊκές δαπάνες άμυνας, και στους φτηνούς ενεργειακούς πόρους της Ρωσίας. Ειδικά η γερμανική οικονομία έγινε ιδιαίτερα ανταγωνιστική στηριζόμενη σε αυτές τις δύο προϋποθέσεις. Ομως μένει μισή η εικόνα αν παραμείνουμε αποκλειστικά σε αυτά τα δεδομένα και δεν αντιληφθούμε την εσωτερική δυναμική του ευρωπαϊκού καπιταλισμού και τη δομή της πολιτικής του εξουσίας.
Ολα όσα έχει επιτύχει η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση τα έχει καταφέρει με έναν κοινοτικό προϋπολογισμό του 1% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ (ελάχιστο σε σύγκριση με τον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό των ΗΠΑ που ιστορικά κυμαίνεται στο 21% και την περίοδο του Covid έφτασε και το 30%) και με λιλιπούτεια χρηματαγορά. Η ιδιαίτερη δυναμική του ευρωπαϊκού καπιταλισμού στηρίχθηκε στην κανονιστική φιλοσοφία του ορντοφιλελευθερισμού, που ενώ αφήνει το ευρωπαϊκό επίπεδο με κενά εκτελεστικής εξουσίας ενισχύει τις τοπικές-κρατικές εξουσίες ως προς το εκτελεστικό τους σκέλος. Υπέρτατο όριο της ενδυναμωμένης εκτελεστικής εξουσίας, στο εθνικό επίπεδο, είναι η δημοσιονομική αφερεγγυότητα. Στο σημείο αυτό σταματάει η κρατική κυριαρχία.(1) Στην οριακή αυτή περιοχή είναι που η κανονιστική-ρυθμιστική λογική επιβάλλεται ως η μοναδική οδός επανόδου στη φερεγγυότητα και άρα στην κυριαρχία. Αυτή η οργανική λειτουργία της ευρωπαϊκής κανονιστικής κουλτούρας καθιστά τους ευρωπαϊκούς θεσμούς ταξικές «μηχανές» του νεοφιλελευθερισμού και ταυτόχρονα «μηχανές» ολοκλήρωσης εθνικών οικονομιών.
Από την «αγορά» και τον «κανόνα» στη στρατηγική ισχύ
Θα αναφέρουμε ακόμα ένα παράδειγμα της ευρωπαϊκής τακτικής. Εκεί που ορισμένες γεωστρατηγικές αναλύσεις βλέπουν στη στρατηγική απεξάρτησης από το ρωσικό αέριο την οικονομική αυτοχειρία της Ε.Ε., αυτή βλέπει την ενεργειακή αυτονομία, με το όποιο οικονομικό κόστος, όχι ως «τρελή» και αστόχαστη κίνηση, αλλά ως επιθετική πολιτική αλλαγής του πεδίου πάνω στο οποίο κινείται ο γεωστρατηγικός αντίπαλος. Δεν θα μπορούσε να κάνει μια τέτοια τολμηρή «θυσία» της ενεργειακής της βάσης, αν δεν υπήρχε η θεσμική σταθερότητα ως προϊόν της συνεχούς λειτουργίας του συστήματος των ευρωπαϊκών κανόνων και η πειθάρχηση του κοινωνικού σώματος στη λειτουργία των αγορών και της λιτότητας ως μόνιμης οικονομικής πολιτικής ήπιας ισχύος.
Η Ε.Ε. επέλεξε τη στρατηγική ασημαντότητα (strategic irrelevance) για να ενισχύσει την οικονομική της ολοκλήρωση χωρίς την οικοδόμηση ενός κεντρικού ομόσπονδου μοντέλου. Οι ΗΠΑ κατείχαν τη στρατηγική «ομπρέλα» και κάτω από αυτήν η Ε.Ε. κινούνταν με την πολυεπίπεδη διακυβέρνησή της. Σήμερα ο κόσμος μεταβαίνει σε ένα πολυπολικό σύστημα που τις ΗΠΑ συμπληρώνουν άλλες δυνάμεις όπως η Κίνα, η Ινδία και η Ρωσία. Ταυτόχρονα, η Ε.Ε. βρίσκεται αντιμέτωπη με δύο τεκτονικές αλλαγές -μεγαλύτερες και από την ενεργειακή κρίση- που απειλούν να την αφήσουν στο περιθώριο ως μια κανονιστική δύναμη χωρίς όμως γεωστρατηγικό βάρος. Πρόκειται, πρώτον, για την ανάγκη αναζήτησης μιας νέας στρατιωτικής ταυτότητας -και όχι απλά για την αύξηση των αμυντικών δαπανών- και, δεύτερον, για την άνοδο των stablecoins και γενικά του νομισματικού πολέμου, κυρίως, με το δολάριο.
Αυτές οι νέες συνθήκες προέρχονται από το εσωτερικό των ιμπεριαλιστικών πόλων. Η πρώτη συνθήκη, όπως έχουμε διατυπώσει και αλλού,(2) δεν οφείλεται τόσο στην επιθετικότητα της Ρωσίας αλλά στην εξάπλωση του «ευρωπαϊκού πειράματος» προς τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Η δεύτερη πρόκληση προέρχεται από τους τριγμούς στο εσωτερικό της διεθνούς νομισματικής ιεραρχίας, υπό την ηγεσία του δολαρίου. Και οι δύο προκλήσεις, παρότι είναι «εσωτερικές» του ιμπεριαλιστικού συστήματος, καθιστούν επιτακτική την ανάγκη για ριζική επανεξέταση της υπάρχουσας δομής εξουσίας της Ενωσης.
Η αναζήτηση μιας νέας ευρωπαϊκής γεωπολιτικής ταυτότητας τροποποιεί το παλαιότερο στρατηγικό δίλημμα των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων, που ήταν «περισσότερη ή λιγότερη Ευρώπη» και αφορούσε το ζήτημα μιας βαθύτερης πολιτικής και δημοσιονομικής ενοποίησης. Το δίλημμα αυτό έχει απαντηθεί με τη στρατηγική της ρυθμιστικής και κανονιστικής Ευρώπης, που λειτουργεί ως ήπια καταναγκαστική δύναμη στο εσωτερικό της.
Σήμερα το δίλημμα είναι η επιλογή μεταξύ μιας δομικής ενοποίησης σε κρίσιμους τομείς για να γίνει η Ευρώπη ένας παγκόσμιος πόλος ισχύος (Strategic Powerhouse) ή της διατήρησης του κατακερματισμού που οδηγεί σε γεωπολιτική και οικονομική ασημαντότητα (Strategic Irrelevance). Ανάλογα διλήμματα ισχύουν και στον νομισματικό τομέα όπου η εισαγωγή ιδιωτικών ψηφιακών νομισμάτων, συνδεδεμένων με το δολάριο, σχηματίζουν έναν καινοφανή κίνδυνο δολαριοποίησης της ευρωπαϊκής οικονομίας και αποσταθεροποίησης του ευρώ.
Τα διλήμματα που αντιμετώπισε η Ε.Ε. στο παρελθόν ήταν πραγματικά διλήμματα για τις αστικές της τάξεις και όχι μια απλή υποταγή στις ΗΠΑ. Η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση ήταν ένα είδος απάντησης που ασκούσε σιωπηλή και ήπια καταναγκαστική δύναμη πάνω στις λαϊκές τάξεις της Ευρώπης. Σήμερα, ορισμένες «αριστερόστροφες» δεξαμενές σκέψης προτείνουν μια νέα «ολιστική ευρωπαϊκή πολιτική» για τα νέα διλήμματα ενός πολυπολικού κόσμου. Η «ζώνη του λυκόφωτος» για την Ευρώπη είναι εδώ και κυρίως για τις κυριαρχούμενες τάξεις της. Δεν θα είναι για πολύ ακόμα όμως! Η έξοδος σε μια νέα περίοδο εκμετάλλευσης και καταπίεσης δεν αργεί, στην ιστορική κλίμακα του χρόνου.
Σημειώσεις
1. Werner Bonefeld. Ισχυρό κράτος και ελεύθερη οικονομία. Εκδόσεις Angelus Novus. 2021 link
2. Πέτρος Σταύρου. Τέσσερις μύθοι γύρω από τον επανεξοπλισμό της Ευρώπης. «Εφ.Συν.», στήλη «Ετερόδοξα», 7.7.2025
