Η παρούσα επεξεργασία έχει στόχο να προχωρήσει τη συζήτησή μας σε σχέση με το στεγαστικό ζήτημα, και ειδικά το ζήτημα των ενοικίων, σε 3 επίπεδα: 1) την κατάσταση που επικρατεί γενικά, αλλά και ειδικά στην Αττική, στο ζήτημα της στέγης, με επικέντρωση στα ενοίκια, και τους λόγους που την πυροδοτούν 2) τα αιτήματα στην κατεύθυνση ανάσχεσης του προβλήματος, 3) τις δομές που υπάρχουν ή χρειάζεται να συγκροτηθούν και τις πρακτικές αγώνα και διεκδίκησης που μπορούμε να υιοθετήσουμε στην κατεύθυνση υπεράσπισης της στέγης ως κοινωνικού δικαιώματος. Επικεντρώνουμε στο ζήτημα των ενοικίων, καθώς στο σκέλος των πλειστηριασμών υπάρχουν δομές, πρακτικές, και αιτήματα αγώνα σε σημαντικά πιο προχωρημένο στάδιο την τελευταία 15ετία στην Ελλάδα.
Σημειώνουμε εισαγωγικά ότι στην Ελλάδα υπήρχε σημαντικό ποσοστό ιδιοκατοίκησης τις προηγούμενες δεκαετίες. Η μείωση του ποσοστού ιδιοκατοίκησης ξεκίνησε ήδη πριν τα μνημόνια (το 2005 ήταν στο 84.6%), και συνεχίζεται και σήμερα, κυρίως μέσα από τους πλειστηριασμούς, πέφτοντας στο 69.6% το 2023. Το ποσοστό αυτό μπορεί να φαίνεται ακόμα υψηλό, είναι όμως μόλις 20ό στις 33 χώρες της ΕΕ, και παράλληλα πέφτει πιο γρήγορα από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη χώρα τα τελευταία χρόνια. Στην ιδιοκατοίκηση βέβαια καταμετράται και η εξ’ ανάγκης ιδιοκατοίκηση, όπως ο κόσμος που μένει με τους γονείς του ακόμα και σε μεγάλες ηλικίες, συχνό φαινόμενο στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. Υπάρχουν και άλλες πλευρές που συχνά αποσιωπούνται στο δημόσιο διάλογο: η αδυναμία διεξόδου από κακοποιητικές σχέσεις λόγω της δυσκολίας εύρεσης στέγης, παιδια και έφηβοι που μεγαλώνουν χωρίς στοιχειώδη αυτονομία εντός του γονεϊκού σπιτιού, η διαμονή σε στέγη ακατάλληλη όσον αφορά την παλαιότητα ή το μέγεθος κά.
H προηγούμενη συνθήκη, έχει επομένως ανατραπεί: Καταρχάς οι ενοικιαστ(ρι)ες έχουν αυξηθεί σημαντικά ως ποσοστό του πληθυσμού. Επιπλέον, με βάση τα στοιχεία της eurostat η συντριπτική πλειονότητα (74.6%) των ενοικιαστ(ρι)ών στην Ελλάδα δαπανά πάνω από το 40% του διαθέσιμου εισοδήματος για τη στέγαση. Έτσι προκύπτει και το στοιχείο πως σχεδόν 18% στην Ελλάδα έχει πρόβλημα να ανταποκριθεί στο ενοίκιο, και μάλιστα χωρίς να προσμετρώνται όσοι/ες θεωρείται ότι ζουν στα όρια της φτώχειας, με βάση τις επίσημες στατιστικές.
Η προηγούμενη συνθήκη είχε οδηγήσει στην ανυπαρξία κινήματος ενοικιαστ(ρι)ών τις προηγούμενες δεκαετίες, καθώς και στην απουσία ενασχολησης της Αριστεράς. Επιπλέον, η σχετικά διευρυμένη μικρή ιδιοκτησία δυσκολεύει και την άρθρωση αριστερού λόγου υπό το φόβο των ρήξεων με τη μικροαστική μικροϊδιοκτησία. Το ευρύτερο μεταπολεμικό πλαίσιο επίσης επέδρασε ευρύτερα ιδεολογικά, αφού η στέγη ουδέποτε αντιμετωπίστηκε στην Ελλάδα ως κοινωνικό δικαίωμα, αλλά ως ατομικό ζήτημα συνδυασμένο με την ατομική ιδιοκτησία.
Και αν για τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες στην Ελλάδα η στέγη αντιμετωπίστηκε ως εμπόρευμα, σε συνδυασμό με την στρατηγική επιλογή για ενίσχυση της αυτοστεγασης, από την δεκαετία του ‘90 και έπειτα το πλαίσιο άλλαξε ριζικά. Με την είσοδο του χρηματιστικού κεφαλαίου στην αγορά στέγης, αρχικά μεσω του δανεισμού και στη συνέχεια μεσω της μεταπώλησης των δανείων στην δευτερογενή αγορά, πλέον οι πολιτικές που επεδίωκαν να ενσωματώσουν τμήματα της κοινωνίας μέσω της μικρής ιδιοκτησίας υποχωρούν απέναντι στις στρατηγικές της δημιουργίας ζωών εκτεθειμένων στον απόλυτο έλεγχο του κεφαλαίου και της κερδοσκοπίας. Ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία, και υπό την πίεση της οικονομικής κρίσης, πολλά νοικοκυριά στράφηκαν στις βραχυχρόνιες μισθώσεις (AirBnB) προκειμένου να καλύψουν βασικές ανάγκες, ανάμεσά τους και στεγαστικές, τάση που στηρίχθηκε στα υψηλά ποσοστά ιδιοκατοίκησης και την αύξηση της ζήτησης για τουριστικά καταλύματα. Στο πλαίσιο αυτό, το σπίτι σταδιακά αποσυνδέεται από τη σφαίρα της κοινωνικής αναπαραγωγής του νοικοκυριού και «κανονικοποιείται» η θεώρησή του ως πηγή άντλησης εισοδήματος. Αυτό είναι το πρώτο στάδιο. Στο δεύτερο στάδιο που ακολούθησε, παρατηρούμε την άνοδο των πολλαπλών καταχωρήσεων και τη ραγδαία επαγγελματοποίηση της αγοράς. Το τρίτο στάδιο, στο οποίο ίσως είμαστε σήμερα, σημαδεύεται από τη σταδιακή εμπλοκή διεθνών επενδυτών και funds.
Όλα τα παραπάνω ευνόησαν την επιτάχυνση διαδικασιών εμπορευματοποίησης και χρηματιστικοποίησης τόσο άμεσα όσο και έμμεσα. Άμεσα, με την απευθείας αγορά ακινήτων από επενδυτές και funds με στόχο την αξιοποίησή τους ως τουριστικά καταλύματα. Έμμεσα, μέσω της δημιουργίας χάσματος ενοικίου (rent gap) ανάμεσα στην αγορά του AirBnB και τη συμβατική αγορά ενοικίου.
1. Για την κατάσταση στα ενοίκια, και ειδικότερα στην Αττική
Όλες οι ενοικιάστριες βιώνουν την κατάσταση εκτίναξης των ενοικίων, και τη δυσκολία εύρεσης οικονομικής και στοιχειωδώς ποιοτικής στέγης. Με βάση τον δείκτη του “Σπιτόγατου” οι τιμές των ενοικίων στο κέντρο της Αθήνας έπεσαν κατά 24% την περίοδο 2011-2015, έκτοτε όμως αυξήθηκαν 75%(!). Η έναρξη της ανόδου των τιμών τοποθετείται περίπου στο 2017, περίοδο που συνδυάστηκε η εξάπλωση της βραχυχρόνιας μίσθωσης με την σχετική ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας, η οποία επέτρεψε να διευρυνθεί η αντιμετώπιση της στέγης ως επενδυτικό προϊόν, ειδικά στα αστικά κέντρα που λειτουργούν και ως τουριστικοί προορισμοί. Η τουριστικοποίηση είναι κεντρικός παράγοντας της εκτίναξης των ενοικίων αλλά δεν είναι ο μόνος. Επιπλέον, κρίνουμε ότι, ειδικά για τη στέγη, η βραχυχρόνια μίσθωση είναι πιο επιβαρυντικός παράγοντας, καθώς η μετατροπή ολόκληρων οικοδομών σε ξενοδοχειακές μονάδες, είναι πιο σπάνιο φαινόμενο. Αν θέλαμε να απαριθμήσουμε τις αιτίες:
α. Κλειστά σπίτια: Η δυσκολία συντήρησης, που εντάθηκε στα χρόνια της κρίσης, η πολυ-ιδιοκτησία (και οι περιπλοκές που προκύπτουν στις κληρονομιές), η πλεονεξία των ιδιοκτητών που ζητάνε τεράστια ενοίκια για τα σπίτια που διαθέτουν, οδηγούν στο να υπάρχει μεγάλο μέρος των σπιτιών πανελλαδικά που είναι κλειστά. Με βάση την τελευταία απογραφή, του 2021, τα κλειστά σπίτια ανέρχονται σε 800 χιλιάδες, 255 χιλιάδες από αυτά στην Αττική. Τα μισά περίπου ήταν διαθέσιμα προς ενοικίαση. Με βάση τις εκτιμήσεις της ομοσπονδίας των ιδιοκτητών – εκμισθωτών (ΠΟΜΙΔΑ), τα κλειστά σπίτια είναι 650 χιλιάδες, ενώ περίπου 70 χιλιάδες έχουν στην κατοχή τους πλέον οι τράπεζες. Στην Αθήνα, με βάση τα στοιχεία του Δήμου, τα μη ηλεκτροδοτούμενα ακίνητα ξεπερνούν τις 36 χιλιάδες, πράγμα που σημαίνει ότι τα κλειστά είναι ακόμα περισσότερα. Προφανώς, πολλά από αυτά τα ακίνητα είναι πλέον σε κακή κατάσταση, λόγω παλαιότητας ή/και μακροχρόνιας αχρησίας.
Επιπλέον, δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι εκτός από τα κλειστά ιδιωτικά ακίνητα υπάρχουν και ακίνητα είτε του κράτους είτε άλλων οργανισμών (Δήμων κλπ) που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν.
Κυβερνητικές πολιτικές: Η ΠΟΜΙΔΑ πάτησε σε αυτή την πραγματικότητα, και κατάφερε πρόσφατα να εξασφαλίσει προνόμια (άτοκα δάνεια, επιχορηγήσεις και φοροαπαλλαγές) από την κυβέρνηση της ΝΔ. Θεωρητικά, τα σπίτια που θα συντηρηθούν/ανακαινιστούν με τα προνόμια που προβλέπονται, θα δοθούν σε μακροχρόνια μίσθωση, αλλά με καμία δέσμευση για το ύψος του ενοικίου…
β. Βραχυχρόνια μίσθωση (airbnb κλπ). Η βραχυχρόνια μίσθωση είναι κεντρικό πρόβλημα και μια από τις πλευρές με τη μεγαλύτερη “ορατότητα”, ακριβώς επειδή η ύπαρξη και μετακίνηση τουριστών στις γειτονιές αναδεικνύει στους μόνιμους κατοίκους την έκταση του φαινομένου (σε αντίθεση πχ με τα κλειστά σπίτια). Με βάση πρόσφατα στοιχεία, οι κατοικίες στο airbnb πανελλαδικά είναι 193 χιλιάδες, από τα οποία 34 χιλιάδες στην Αττική. Έχει ένα ενδιαφέρον και η σύγκριση με τα ξενοδοχεία σε επίπεδο κλινών. Τα χρόνια 2014-2023 οι ξενοδοχειακές κλίνες στην Αττική αυξήθηκαν 16%. Αντίστοιχα, οι κλίνες airbnb αυξήθηκαν 750% και είναι πλέον υπερδιπλάσιες από τις ξενοδοχειακές. Η εκτίναξη πάει παράλληλα με την συγκεντροποίηση: στο κέντρο της Αθήνας επιχειρήσεις διαχειρίζονται πάνω από 70% των airbnb· εδώ χρειάζεται να διευκρινίσουμε ότι η διαχείριση δεν ταυτίζεται με την ιδιοκτησία, της οποίας η συγκεντροποίηση προχωράει με πιο αργούς ρυθμούς.
Κυβερνητικές πολιτικές: Στην πραγματικότητα, μέχρι σήμερα έχουν γίνει ελάχιστα για τον περιορισμό των βραχυχρόνιων μισθώσεων (airbnb). Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ είχε εισάγει νομοθεσία (4472/2017) που προέβλεπε τη δυνατότητα περιορισμού στα 2 airbnb ανά ΑΦΜ, αλλά η αντίστοιχη Κοινή Υπουργική Απόφαση δεν εκδόθηκε ποτέ. Σήμερα η κυβέρνηση ΝΔ εισάγει απαγόρευση δημιουργίας νέων airbnb στα 3 πρώτα δημοτικά διαμερίσματα της Αθήνας, για 1 χρόνο. Το μέτρο πιθανότατα θα είναι αναποτελεσματικό: ήδη, τους τελευταίους μήνες του 2024 άνοιξαν πολλές εκατοντάδες νέοι κωδικοι για βραχυχρόνια μίσθωση σε αυτά τα διαμερίσματα, για να προλάβουν την εφαρμογή του μέτρου στις αρχές του 2025. Επιπλέον, η ζήτηση για airbnb θα σπρωχτεί στα υπόλοιπα διαμερίσματα του κέντρου· Από την άλλη, η μικρή χρονική διάρκεια του μέτρου θα οδηγήσει σε αναμονή τους ιδιοκτήτες-επενδυτές, αντί να τους οδηγήσει στο να στραφούν σε μακροχρόνιες μισθώσεις. Σε επίπεδο οικονομικών μέτρων, με τον νόμο 5073/2023, έχουμε την εισαγωγή του τέλους ανθεκτικότητας στην κλιματική κρίση, 1.5€ ανά ημερήσια χρήση και 10€ για τις μονοκατοικίες άνω των 80τμ, για τους μήνες Μάρτιο-Οκτώβριο, και αντίστοιχα 0.5€ και 4€ για τους υπόλοιπους μήνες, για όλες τις βραχυχρόνιες μισθώσεις. Αυτό το τέλος αποτελεί ουσιαστικά τροποποίηση του παλιού φόρου διαμονής που ίσχυε μόνο για τα ξενοδοχεία, και ισχύει από 1/1/2024 και για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις. Πλέον, τα φυσικά πρόσωπα που έχουν εισόδημα από 3 ακίνητα και πάνω, θεωρείται ότι έχουν εισόδημα από επιχειρηματική δραστηριότητα, με όλες τις επιπλέον υποχρεώσεις που αυτό συνεπάγεται, και υπάγονται πλέον σε τέλος ανθεκτικότητας, τέλος παρεπιδημούντων, 0,5% επί του τζίρου, και ΦΠΑ 13%, ενώ τα ίδια ισχύουν και για όλα τα νομικά πρόσωπα με εισόδημα από βραχυχρόνιες μισθώσεις. Παράλληλα, η πλειοψηφία στο Δήμο Αθηναίων σχεδιάζει την επιβολή νέου φόρου στα ξενοδοχεία (για να συμβάλουν στη συντήρηση των υποδομών), είναι όμως ασαφές αν θα αφορά και τις βραχυχρόνιες μισθώσεις.
γ. Golden visa Το πρόγραμμα της golden visa έχει λειτουργήσει επίσης επιβαρυντικά, ειδικά στα αστικά κέντρα. Εισήγαγε πιο ευρέως τη λογική της εμπορευματοποίησης της στέγης, και μάλιστα για ξένους επενδυτές, ανοίγοντας επομένως την αγορά κατοικίας σε μια πολύ μεγάλη διεθνή αγορά. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο 6% των σπιτιών που έχουν αποκτηθεί στα πλαίσια της golden visa ιδιοχρησιμοποιούνται από τους νέους ιδιοκτήτες τους. Σε μεγάλο βαθμό τα ακίνητα που αποκτήθηκαν στα πλαίσια της golden visa, κατευθύνθηκαν στις “επενδύσεις” και κυρίως στον τουρισμό (airbnb). Παρότι το πρόγραμμα είχε κάτω όριο “επένδυσης” της 250 χιλιάδες ευρώ, υπήρχε η δυνατότητα αυτό το ποσό να “αθροιστεί” από την απόκτηση μικρότερων διαμερισμάτων, και επομένως αύξησε τις τιμές και στις μικρές κατοικίες. Η Ελλάδα είχε ένα από τα πιο “συμφέροντα” προγράμματα golden visa στην ΕΕ, με αποτέλεσμα να προσελκύει 20% των αιτήσεων πανευρωπαϊκά. Τα χρόνια εφαρμογής, η golden visa αποτελούσε περίπου το 1/3 των εσόδων της αγοράς ακινήτων, καθορίζοντάς την σημαντικά, και καθοδηγώντας και την άνοδο των τιμών·στα ακίνητα μικρότερης ως τότε αγοραίας αξίας, που πωλούνταν πιο ακριβά για να φτάσουν το “όριο”.
Κυβερνητικές πολιτικές: Πλέον το πλαίσιο έχει αλλάξει και ανέβασε το χρηματικό όριο για την απόκτηση golden visa μέσω αγοράς ακινήτων στις 800 χιλιάδες ευρώ στις επιβαρυμένες περιοχές (μεταξύ των οποίων και η Αττική), και στις 400 στην υπόλοιπη Ελλάδα. Επιπλέον, το ποσό του ορίου θα πρέπει να καλύπτεται από την αγορά ενός ακινήτου (και όχι αθροιστικά), το οποίο θα πρέπει να έχει επιφάνεια τουλάχιστον 120 τμ. Εξαίρεση θα αποτελούν τα διατηρητέα και τα ακίνητα που αλλάζουν χρήση (πρώην βιομηχανικά κλπ). Το μέτρο αυτό φαίνεται ότι θα περιορίσει την επέκταση του φαινομένου, τουλάχιστον στις πιο οικονομικές κατοικίες.
δ.Τραπεζες και funds: Άμεσα σχετιζόμενη με τα παραπάνω είναι η δραστηριότητα του διεθνούς χρηματιστικού κεφαλαίου, που αντιμετωπίζει την αγορά ακινήτων όχι σε σχέση με την αξία χρήσης ή έστω μεταπώλησης αλλά για την δημιουργία χρηματιστικών προϊόντων που αποφέρουν τεράστια κέρδη στα διεθνή χρηματιστήρια. Αυτή η δραστηριότητα αποτελεί δομικό παράγοντα της εμπορευματοποίησης της στέγης, με συνέπεια την στεγαστική κρίση σε μια σειρά χωρών. Ήδη, στην Ελλάδα δραστηριοποιούνται δεκάδες διεθνη fund, τα οποία -σε συνεργασία με τις τράπεζες και με την θεσμική υποστήριξη των κυβερνήσεων- αγοράζουν ακίνητα ή πακέτα δανείων, μέσα από τα οποία περιέρχονται στην ιδιοκτησία τους χιλιάδες ακίνητα.
ε. Πτώση κατασκευαστικής δραστηριότητας τα χρόνια της κρίσης: το σταμάτημα της οικοδομής στα χρόνια της κρίσης οδήγησε σε “έλλειψη” νέων σπιτιών. Τα νούμερα είναι χαρακτηριστικά. Τα χρόνια 2003-2007 οι νέες οικοδομικές άδειες πανελλαδικά αφορούσαν πάνω από 20 εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα (m²) ετησίως. Tα χρόνια της κρίσης το νούμερο έπεσε σε κάτω από 10 εκατ. m² φτάνοντας το 2014 σε περίπου 2.5 εκατ., πρακτικά υποδεκαπλασιάστηκε. Σήμερα ανέρχεται ξανά στα προ κρίσης επίπεδα. Έχει μια σημασία όμως και το “μίγμα” της κατασκευαστικής δραστηριότητας, γιατί στις οικοδομικές άδειες αθροίζονται πολυκατοικίες διαμερισμάτων, ξενοδοχειακές μονάδες, εξοχικές κατοικίες, κτίρια επιχειρηματικής χρήσης κλπ. Σήμερα, η Αττική συγκεντρώνει περίπου το 1/3 της νέας οικοδομικής δραστηριότητας στη χώρα, ποσοστό που στα χρόνια της κρίσης είχε πέσει στο 1/5 (αναλυτικότερα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ υπάρχουν εδώ)
Είναι προφανές ότι πέρα από τους 5 βασικούς άξονες που αναφέραμε, στο ευρύτερο πλαίσιο της δυσκολίας αντιμετώπισης του ενοικίου προστίθενται και οι γενικότερες συνθήκες που επικρατούν για τις λαϊκές τάξεις στην Ελλάδα: η γενικότερη ακρίβεια και οι χαμηλοί μισθοί είναι από τους βασικούς. Ευρύτερες κρατικές πολιτικές για την ιδιοκατοίκηση πρακτικά δεν υπήρχαν. Το κρατικό πρόγραμμα “Σπίτι μου 2”, παρότι έχει κάπως πιο χαλαρά κριτήρια από το προηγούμενο, είναι αμφίβολο ότι θα δώσει λύσεις, αφού τελικά κατευθύνει τους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης προς τις τράπεζες που θα χορηγήσουν τα δάνεια, ενώ ήδη οδήγησε σε αύξηση των τιμών.
Επιπλέον, δε θα πρέπει να ξεχνάμε τον κίνδυνο η αστική πολιτική να επιχειρήσει να απαντήσει τα επόμενα χρόνια σε υπαρκτά προβλήματα (ενεργειακή απόδοση, αντισεισμική θωράκιση) με “λύσεις” που στην πραγματικότητα θα οδηγούν στη μεταφορά του κόστους συντήρησης στους ιδιοκατοικούντες ιδιοκτήτες. Η μείωση των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης και η ασφαλής κατοικία είναι κοινωνικά δικαιώματα, και πρέπει να τα αντιμετωπίζονται ως τέτοια. Αν δεν γίνει αυτό, από τη μία θα υπάρξει αμφισβήτηση της ύπαρξης αυτών των ζητημάτων, με τον τρόπο που το κάνει η σύγχρονη ακροδεξιά σε μια σειρά ζητήματα. Από την άλλη, οι διαδικασίες αυτές θα αποκλείσουν πολύ κόσμο από τη δυνατότητα χρήσης ή μεταβίβασης (πχ κληρονομιές) της κατοικίας του και θα λειτουργήσουν τελικά ως μηχανισμοί υφαρπαγής κατοικιών από επιχειρήσεις που θα μπορούν να ανταπεξέλθουν σε αυτά τα κόστη, και θα μπορέσουν να συγκεντρώσουν στα χέρια τους πολλά ακίνητα. Στην ίδια κατεύθυνση ενδέχεται να κινηθεί και η νέα νομοθεσία που προβλέπει μείωση της κρατικής στήριξης για φυσικές καταστροφές σε σπίτια που δεν έχουν ιδιωτική ασφάλιση, εφόσον το μέτρο επεκταθεί και στις φθηνότερες κατοικίες (σήμερα έχει όριο τις κατοικίες αξίας 500.000 ευρώ)
Επιπλέον, το ζήτημα των πλειστηριασμών λαϊκής κατοικίας διαπλέκεται άμεσα με την τάση εμπορευματοποίησης της στέγης, πράγμα που χρειάζεται να καλλιεργηθεί ως αντίληψη και στους ενοικιαστές, ώστε να ενισχυθεί και η αλληλεγγύη μεταξύ του κόσμου που βιώνει το ίδιο πρόβλημα από διαφορετικές πλευρές. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των πλειστηριαζόμενων ακινήτων στον Δήμο Αθηναίων είναι ακίνητα χαμηλής αξίας, και σε σχετικά υποβαθμισμένες περιοχές, καθώς θεωρείται ότι έτσι υπάρχουν προϋποθέσεις μεγάλης απόδοσης στην μελλοντική τους εκμετάλλευση.
2. Αιτήματα
Η διατύπωση αιτημάτων χρειάζεται να έχει από τη μία ως στόχο τη διεύρυνση της αντίληψης ότι η στέγη δεν είναι πάνω από όλα ατομική ιδιοκτησία ή επένδυση, αλλά κοινωνικό δικαίωμα που επομένως δεν μπορεί να αφήνεται στην “αυτορρύθμιση” της αγοράς, και επομένως χρειάζεται κρατική παρέμβαση, και στο επίπεδο της δημιουργίας στέγης. Ταυτόχρονα, χρειαζόμαστε μαχητά αιτήματα που μπορούν στο σήμερα -με βάση και την εμπειρία από άλλες χώρες- να βάλουν φρένο τόσο στην τουριστικοποίηση όσο και στις τιμές των ενοικίων. Επιπλέον, η αναφορά σε παραδείγματα άλλων χωρών αποδεικνύει ότι πολλά από αυτά τα αιτήματα δεν είναι “ανεδαφικά” ή “ουτοπικά”.
Η ιεράρχηση των αιτημάτων είναι προφανώς διαφορετική ανά κοινωνικό χώρο (δήμο, συνέλευση, γειτονιάς, σωματείο, σχολή κλπ). Με βάση και τους άξονες που περιγράψαμε νωρίτερα, επιχειρούμε να ομαδοποιήσουμε τα αιτήματα αντίστοιχα.
Για την παροχή στέγης από το κράτος:
- Ανασυγκρότηση του οργανισμού εργατικής κατοικίας και δημιουργία τράπεζας στέγης με κατασκευή νέων και επανάχρηση κενών κτιρίων
- Φοιτητική στέγη με εστίες αρχικά για τους φοιτητ(ρι)ες που προέρχονται από άλλες πόλεις. Στη συνέχεια και για φοιτητ(ρι)ες από την ίδια πόλη, καθώς η δυνατότητα ανεξαρτησίας από το γονεϊκό σπίτι είναι σημαντική
Ενάντια την τουριστικοποίηση:
- Δραστικός περιορισμός της βραχυχρόνιας μίσθωσης. Έχουν υιοθετηθεί διαφορετικά μοντέλα που οδηγούν σε δραστικό περιορισμό, με πιο πρόσφατο της Νέας Υόρκης (δυνατότητα παραχώρησης μόνο χώρου σε σπίτι που ιδιοκατοικείται, και με τον ιδιοκτήτη παρόντα). Νομίζουμε ότι στόχος πρέπει να είναι να καταργηθεί το airbnb σε οποιαδήποτε περίπτωση στερεί από το στεγαστικό απόθεμα. Κάνουμε την παραδοχή ότι στην Ελλάδα ακόμα το δωμάτιο σε σπίτι δεν αποτελεί (μαζική) επιλογή στέγασης, επομένως δεν χρειάζεται να επιβληθεί περιορισμός σε σπίτια που αποδεδειγμένα ιδιοκατοικούνται.
Κατά τα λοιπά,
- απαγόρευση διατήρησης άνω των 2 airbnb ανά ΑΦΜ, και άρα κατάργηση της δυνατότητας επιχειρήσεων να δραστηριοποιούνται στο airbnb
- όριο ανάρτησης στην πλατφόρμα για 2 μήνες το χρόνο.
Αυτά τα μέτρα επιτρέπουν μεν να ενοικιάζει κανείς το εξοχικό του, ή ένα σπίτι που διατηρεί για οικογενειακούς λόγους (πχ επισκέψεις συγγενών) αλλά καθιστά ασύμφορη την βραχυχρόνια μίσθωση έναντι της μακροχρόνιας σε κενά σπίτια.
- Κατάργηση της απόδοσης golden visa μέσα από αγορές ακινήτων όπως έχει ήδη συμβεί σε άλλες χώρες (Ισπανία, Πορτογαλία)
- Εφαρμογή ορίων στις ξενοδοχειακές τουριστικές χρήσεις ανά περιοχή. (Έχει σημασία τα όρια στο airbnb να μην οδηγήσουν απλώς σε εξάπλωση των ξενοδοχείων)
- Σταμάτημα κινήσεων που αδειάζουν το κέντρο από χρήσεις (τύπου “υπουργούπολη” στην ΠΥΡΚΑΛ) που θα οδηγήσουν στην μετατροπή των σημερινών υπουργικών ακινήτων σε ξενοδοχεία, και θα είναι ένα ακόμα βήμα στη μετατροπή του κέντρου σε “τουριστική disneyland”.
Άμεσα για τα ενοίκια:
- Αύξηση της ελάχιστης διάρκειας συμβολαίου προς όφελος του ενοικιαστή από την 3ετία που είναι σήμερα στην 5ετία.
- Όταν λήγει το συμβόλαιο, να μην επιτρέπεται η ανεξέλεγκτη αύξηση για νέο συμβόλαιο. Αντίθετα να υπάρχει πλαφόν στο όριο που ισχύει κάθε περίοδο και για τις επαγγελματικές μισθώσεις, είτε αυτό προκύπτει από τους πίνακες αναπροσαρμογής μισθωμάτων, είτε από κρατικά πλαφόν που επιβάλλονται για τις επαγγελματικές μισθώσεις, όπως τα τελευταία χρόνια του υψηλού πληθωρισμού
- Επιβολή συνολικού πλαφόν στα ενοίκια ανά τετραγωνικό. Υπάρχει το ερώτημα αν το πλαφόν θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη και γεωγραφικά ή άλλα κριτήρια, αλλά αυτό θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει στην φτωχοποίηση/γκετοποίηση περιοχών που θα είχαν χαμηλότερα πλαφόν.
- Επίδομα ενοικίου, ώστε οι δαπάνες ενοικίου να μην υπερβαίνουν το 30% του εισοδήματος, για όσο διαρκεί η στεγαστική κρίση και στο βαθμό που δεν προσφέρεται επαρκής κοινωνικής κατοικία για όλες/ους/α. Σε κάθε περίπτωση το ενοίκιο δεν μπορεί να μειώνει κάτω από το επιτρεπτό όριο τις δαπάνες αξιοπρεπούς διαβίωσης με την υποσημείωση ότι το σημερινο ισχύον όριο δεν είναι όριο αξιοπρεπούς διαβίωσης αλλά όριο ακραίας φτωχειας. Από την άλλη, δεν πρέπει όμως να παραβλέπουμε και το γεγονός ότι το επίδομα δεν επιλύει ουσιαστικά το πρόβλημα της ανισορροπίας στην αγορά ακινήτων, από άποψη προσφοράς και ζήτησης, ούτε αλλάζει τον χαρακτήρα αυτής, και της ίδιας της στέγης, στην κατεύθυνση της κατοχύρωσης της πρωτίστως ως κοινωνικό δικαίωμα, και όχι “εμπορεύσιμο” αγαθό. Η επιδότηση μίας κατά τα άλλα αρρύθμιστης αγοράς ακινήτων, εγκυμονεί τον κίνδυνο να επιδοτείται, στην τελική, απλώς το κέρδος των εκμισθωτών, που θα συνεχίζουν τα εκτινάσσουν τις τιμές των ενοικίων, ενσωματώνοντας τα επιδόματα στις τιμές των ενοικίων. Για τους παραπάνω λόγους, το επίδομα χρειάζεται να συνδυαστεί με το συνολικό πλαφόν.
- Θέσπιση προδιαγραφών καταλληλότητας στα σπίτια που διατίθενται προς ενοικίαση.
- Συμβουλευτική/νομικη στήριξη ενοικιαστ(ρι)ών από τους Δήμους.
- Κατάργηση του Τέλους Ακίνητης Περιουσίας (ΤΑΠ) από τους λογαριασμούς ρεύματος και συγχώνευσή του στη φορολογία ακινήτων, γιατί συχνά καταλήγουν να το πληρώνουν οι ενοικιαστ(ρι)ες.
- Κατάργηση της μεσιτικής αμοιβής για τους ενοικιαστές
- Να μπλοκαριστεί ο κυβερνητικός σχεδιασμός για τον νέο “Τειρεσία” για τους ενοικιαστές
Για τα κλειστά ακίνητα:
To ζήτημα είναι πιο δύσκολο λόγω της μικροϊδιοκτησίας που αναφέραμε προηγουμένως αλλά και της επικρατούσας αντίληψης στην Ελλάδα ότι τα σπίτια είναι πρώτα από όλα ιδιοκτησία. Αυτό όμως πρέπει να αλλάξει, και δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με επιπλέον κίνητρα (φοροαπαλλαγές κλπ) που πριμοδοτούν την ιδιοκτησία, χωρίς μάλιστα να της επιβάλλουν καμία δέσμευση για το ύψος ενοικίου
Χρειάζεται τα κενά σπίτια να επιτάσσονται από το δημόσιο (δηλαδή να μεταφέρεται η επικαρπία) μετά από ένα εύλογο χρονικό διάστημα που παραμένουν κενά, να περιέρχονται στον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας, να συντηρούνται/ανακαινίζονται, να δίνονται σε χαμηλές τιμές ενοικίασης μέχρι την απόσβεση του κόστους, και στη συνέχεια να αποδίδονται ξανά στους ιδιοκτήτες αλλά με την υποχρέωση διατήρησης χαμηλού ενοικίου για ορισμένο χρονικό διάστημα
Εναλλακτικά, θα μπορούσε να γίνεται με “πρόταση” και εάν ο ιδιοκτήτης την αρνηθεί, να φορολογείται το άδειο ακίνητο με επιπλέον φόρο που θα αντιστοιχούσε στο εισόδημα που θα είχε αν το ενοικίαζε.
Για την συνεταιριστική κατοικία:
- Στήριξη εγχειρημάτων συνεταιριστικής αυτοστέγασης
Εμπειρία από το εξωτερικό:
- Νάπολη: Υπάρχει νομοθεσία που δίνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί δημόσια περιουσία παράγοντας κοινωνικό έργο (στέγη, περίθαλψη, φαγητό κλπ), διαμορφώνοντας πλαίσιο συνεταιρισμού που διατηρεί συλλογική ευθύνη στην αποπληρωμή του χρέους παρεχόμενου δανείου, γιατί είναι συλλογική ιδιοκτησία.
- Μεξικό: Χαμηλότοκα δάνεια σε γειτονιές για κατοικία, από κοινού δάνεια, χτίσιμο, αποφάσεις.
- Δημιουργία πλαισίου προστασίας για τις καταλήψεις στέγης, που δε θα επιτρέπει τις εκκενώσεις που γίνονται με βάση το άρθρο 334παρ1. ΠΚ για διατάραξη της οικιακής ειρήνης. Να μην υπάρχει η δυνατότητα εκκένωσης σε καταλήψεις άδειων μέχρι πρότινος κτιρίων, με βάση το γεγονός ότι το σώμα που καταλαμβάνει δεν είναι μία ομάδα που θέλει να εκμεταλλευτεί το κτίριο προς ίδιον όφελος, αλλά καλύπτει την ανάγκη για στέγαση που δεν καλύπτει η πολιτεία ως οφείλει..
Παράδειγμα Γαλλίας: Σε καταλήψεις στέγης αχρησιμοποίητων κτιρίων, δε μπορεί να γίνει εκκένωση αν δεν υπάρχει εναλλακτική κατοικία για τα άτομα που διαμένουν σε αυτές.
Για την προστασία της ιδιοκατοίκησης:
- Απαγόρευση πλειστηριασμών 1ης κατοικίας και απαγόρευση εξώσεων όπου έχουν ήδη λάβει χώρα πλειστηριασμοί.
- Κατάργηση του ΕΝΦΙΑ για την 1η κατοικία. Κατάργηση του τεκμηρίου για την 1η κατοικία, για ακίνητα έως ορισμένα τετραγωνικά. Προοδευτική φορολογία στην υπόλοιπη ακίνητη περιουσία (παλιότερα υπήρχε ο Φόρος Μεγάλης Ακίνητης Περιουσίας που καταργήθηκε με τον ΕΝΦΙΑ)
- Εξασφάλιση της αντισεισμικής θωράκισης και της ενεργειακής εξοικονόμησης χωρίς οικονομική επιβάρυνση των λαϊκών ιδιοκτησιών
Ευρύτερα αιτήματα:
- Απαγόρευση διακοπής νερού – ρεύματος λόγω χρεών
- Δημιουργία δομών για τη βραχεία φιλοξενία ευάλωτων πληθυσμών (όπως οι ξενώνες αστέγων και οι χώροι φιλοξενίας γυναικών θυμάτων βίας)
- Συμπερίληψη των μεταναστών που διαμένουν στη χώρα στις ευρύτερες παροχές, χωρίς άλλες προϋποθέσεις
- Εξίσωση της φορολογίας προσόδου από ακίνητα για τις επιχειρήσεις (νομικά πρόσωπα) με αυτή των φυσικών προσώπων, τόσο στις κλίμακες όσο και στον αυτοτελή χαρακτήρα. Σήμερα, η πρόσοδος των νομικών προσώπων φορολογείται με την κλίμακα των επιχειρηματικών κερδών, που είναι σημαντικά χαμηλότερη, ευνοώντας την επιχειρηματική δραστηριότητα στον τομέα της στέγης.
3. Δομές και πρακτικές διεκδίκησης
Η κατανόηση των αιτίων του προβλήματος και η επεξεργασία αιτημάτων είναι απαραίτητα βήματα για να μπορέσουμε να μπούμε στην ιδεολογική και πολιτική αντιπαράθεση γύρω από το ζήτημα της στέγης. Χρειάζεται όμως οργανωμένη συλλογική δράση για να μπορέσουμε να καταφέρουμε πρακτικά αποτελέσματα και νίκες.
α. Στις υπάρχουσες δομές και συλλογικότητες: Ένα πρώτο βήμα είναι να αρχίσουμε να συμπεριλαμβάνουμε τα αιτήματα για τη στέγη στις δημοτικές κινήσεις και συνελεύσεις γειτονιάς που συμμετέχουμε. Οι τοπικές συσπειρώσεις είναι συνήθως αυτές που αντιμετωπίζουν ως πιο φλέγον το ζήτημα της στέγης, αφού έχουν κοινά βιώματα στις γειτονιές όπου συγκροτούνται. Δεν είναι όμως μόνο αυτές, καθώς το ζήτημα της στέγης αφορά και τους εργαζόμενους ως τέτοιους (και επομένως τα σωματεία). Αποτελεί σοβαρό πρόβλημα ότι τα Εργατικά Κέντρα στις μεγάλες πόλεις δεν έχουν κάνει πρακτικά τίποτα σε αυτή την κατεύθυνση, αφού το ζήτημα καίει κυρίως τις εργαζόμενες και μάλιστα τις νεότερες και πιο επισφαλείς από αυτές. Να μην ξεχνάμε ότι υπάρχουν ολόκληρα τμήματα κλάδων, όπως οι αναπληρωτές εκπαιδευτικοί, που αδυνατούν να βρουν σπίτι, ειδικά στα νησιά. Αντίστοιχα, η φοιτητική στέγη αποτελεί σημαντικό ζήτημα που χρειάζεται να αναδεικνύουν οι φοιτητικοί σύλλογοι, όχι μόνο με όρους κόστους ζωής αλλά και με όρους ανεξαρτησίας από την οικογένεια.
β. Η σημασία της δημιουργίας πρωτοβουλίας για τη στέγη/ένωσης ενοικιαστ(ρι)ών: Όσο το πρόβλημα οξύνεται, γίνεται σαφές ότι χρειάζεται η δημιουργία μόνιμων δομών ενασχόλησης με το ζήτημα των υποκειμένων που βιώνουν το πρόβλημα (ενοικιαστριών – υπερχρεωμένων) ανά περιοχή. Διαφορετικά το ζήτημα παραμένει κάπου χαμηλά στην ατζέντα φορέων που ασχολούνται με πολλαπλά καθήκοντα (όπως τα σωματεία και οι φοιτητικοί σύλλογοι). Όπως αντίστοιχα ήταν κρίσιμη η δημιουργία της “Ενωτικής Πρωτοβουλίας κατά των Πλειστηριασμών”. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης που φαίνεται να συσπειρώνει αρκετό κόσμο από τα πρώτα βήματα, αποτελεί οδοδείκτη και για την Αττική. Υπάρχουν αρκετά ερωτήματα που προκύπτουν σε μια τέτοια προσπάθεια.
- Το γεωγραφικό εύρος: η ενιαιότητα του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αττικής και η συνολική άνοδος των ενοικίων σε όλο το λεκανοπέδιο καθιστά λογική την επιλογή η ένωση να αφορά όλη την Αττική και όχι μόνο την Αθήνα ή κάποιους κεντρικούς Δήμους.
- Η αυτοπρόσωπη συμμετοχή: Η λογική της λειτουργίας μια δομής χρειάζεται να έχει χαρακτηριστικά αυτοπρόσωπης συμμετοχής και όχι “συντονισμού συλλογικοτήτων”. Από τη μία γιατί έτσι διασφαλίζεται η λειτουργία και κατεύθυνση με βάση τις ανάγκες των ίδιων των ατόμων που βιώνουν το πρόβλημα, όπως γίνεται και με τα εργατικά σωματεία. Από την άλλη γιατί οι συντονισμοί συχνά καταλήγουν δυσλειτουργικοί ή δεν μπορούν να έχουν διάρκεια ή συγκεκριμένο χαρακτήρα, προβλήματα που διαφάνηκαν και στις “Γειτονιές για το Δικαίωμα στη Στέγη”. Άλλο πρόβλημα που αντιμετώπισαν οι “Γειτονιές” ήταν η ταλάντευση μεταξύ ενός χώρου που συζητάει για το θέμα (και με αυστηρά ερευνητικούς/ακαδημαϊκούς όρους) ή ενός χώρου που συζητάει για να δράσει και να διεκδικήσει.
Η πρόθεσή μας είναι επομένως να υπάρξει μια πλατιά πρωτοβουλία για το ζήτημα της στέγης σε επίπεδο Αττικής, στην οποία ο κόσμος θα μπορεί να συμμετέχει, να συναποφασίζει και να αγωνίζεται.
γ. Πρακτικές διεκδίκησης
Τόσο μέσα από την ένωση όσο και μέσα από τις υπάρχουσες δομές, κλασικό ρεπερτόριο δράσης όπως οι δράσεις ενημέρωσης, οι συγκεντρώσεις, οι διαδηλώσεις. Αντίστοιχα με την ανάδειξη του ζητήματος σε δημοτικά συμβούλια ειδικά για τα ζητήματα που μπορούν να παρέμβουν και οι ίδιοι οι δήμοι, αλλά και να πιέσουν την κεντρική κυβέρνηση να λάβει μέτρα, πχ για τον περιορισμό της τουριστικοποίησης.
Πέρα από τις μορφές κινητοποίησης, η ένωση ενοικιαστρ(ρι)ών αλλά και οι δήμοι, μπορούν να συγκροτήσουν δομές ενημέρωσης και παροχής νομικής υποστήριξης, καθώς αρκετοί ενοικιαστές δεν γνωρίζουν βασικά τους δικαιώματα (όπως ότι η 3ετία είναι δεσμευτική και δεν μπορεί να σπάσει ούτε καν για λόγους ιδιοκατοικησης του ιδιοκτήτη).
Είναι σημαντικό να είμαστε όμως ανοιχτοί/ες και σε άλλες μορφές αγώνα, μαθαίνοντας και από το εξωτερικό όπου το κίνημα έχει μεγαλύτερες εμπειρίες από πρακτικές όπως οι “απεργίες ενοικίου” και οι καταλήψεις στέγης.
Σημείωση για την ΠΟΜΙΔΑ:
Οι ιδιοκτήτες ακινήτων έχουν συγκροτημένη δομή διεκδίκησης εδώ και δεκαετίες στη χώρα, και μάλιστα κατορθώνουν αρκετά συχνά να περνάνε νομοθετικές διατάξεις προς όφελός τους, μέσα από διαδικασίες lobbying με την εκάστοτε κυβέρνηση. Οι πρόσφατες κυβερνητικές εξαγγελίες για τα κενά ακίνητα, είναι ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Από το 1983 είναι συγκροτημένοι σε Πανελλήνια Ομοσπονδία, την ΠΟΜΙΔΑ. Ενώ θεωρητικά η ομοσπονδία περιλαμβάνει όλους τους ιδιοκτήτες (δηλαδή και όσους απλώς έχουν ένα σπίτι στο οποίο μένουν) στην πράξη εκπροσωπεί και οργανώνει τους εκμισθωτές, δηλαδή όσους κερδίζουν από τα σπίτια ως επένδυση. Αυτό γίνεται προφανές και από την αυτοπαρουσίασή τους, όπου δεν υπάρχει ούτε μια αναφορά στους πλειστηριασμούς. Έχει μια σημασία να κατανοήσουμε και την εξής ιδιαιτερότητα: ιστορικά η μικροαστική τάξη και τα αντίστοιχα στρώματα έχουν μεγάλο πρόβλημα αυτόνομης συγκρότησης/διεκδίκησης κλπ, για μια σειρά από λόγους που εξηγούνται μέσα από τη μαρξιστική ταξική ανάλυση. Για παράδειγμα, δύσκολα θα βρούμε ισχυρές ενώσεις αυτοαπασχολούμενων είτε κλαδικές είτε ευρύτερες. Η ΠΟΜΙΔΑ κατορθώνει μια τέτοια συγκρότηση. Μια πιθανή εξήγηση θα μπορούσαμε να βρούμε σε 2 λόγους: α) συσπειρώνει και ανώτερα ταξικά στρώματα που κερδίζουν από την ιδιοκτησία, και όχι μόνο μικροαστούς. β) Δεν συγκροτείται στη βάση της αυτοαπασχόλησης-εργασίας ή του επαγγέλματος, αλλά στη βάση της ιδιοκτησίας και της προσόδου από αυτήν.
