Νίκος Νικήσιανης
Ο αρχηγισμός, η προσωπολατρεία που λέγαμε παλιά, είναι παλιά αρρώστια και δεν αφορά δυστυχώς μόνο το -στα όρια του γκροτέσκο- φανταστικό «κόμμα Τσίπρα». Ακόμα πιο δυστυχώς, δεν έρχεται μόνο από τα πάνω για να επιβληθεί στους κάτω: απαντά σε μια αυθόρμητη ανάγκη του κόσμου να τον πάρει κάποιος από το χέρι, ή έστω «να βγει και να τα πει» εκ μέρους του. Ο λαός θα έχει πάντα ανάγκη από ήρωες, από στρατηγούς στη μάχη, από «μεγάλους πολιτικούς άντρες». Ο «απλός κοσμάκης» νιώθει εξ ορισμού ανίσχυρος και ψάχνει να πιαστεί από τον ισχυρό, τον γνωστό, από αυτό που ξέρει να τα λέει καλά ή έχει πρόσβαση στο δημόσιο λόγο.
Οι «αυθόρμητες» ανάγκες, όμως, δεν είναι τίποτα άλλο από τις επιταγές της κυρίαρχης ιδεολογίας: στην περίπτωσή μας, της αστικής ιδεολογίας. Αυτή είναι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής, αυτή λέει στον κόσμο τί να πιστεύει «αυθόρμητα», αυτή διαμορφώνει τα ερωτήματα. Έχοντας λοιπόν πάντα στον πυρήνα της το άτομο, στο επίπεδο της πολιτικής η αστική ιδεολογία μεταφράζει αυτόματα τον ατομικισμό σε αρχηγισμό. Έτσι, στο ερώτημα, για παράδειγμα, «ποιος μπορεί να κερδίσει τον Μητσοτάκη», η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι λάθος.
Το γεγονός όμως ότι μια ανάγκη πηγάζει από την κυρίαρχη ιδεολογία, δεν την κάνει λιγότερο πραγματική, λιγότερο επιτακτική. Το εργατικό κίνημα, ήδη από τον 19ο αιώνα, βρήκε μέσα από την ίδια τη βιωμένη εμπειρία των μελών του, μια εναλλακτική, ιστορικά πρωτότυπη, απάντηση στην αναπόδραστη αυτή ανάγκη: όπως ο συλλογικός εργάτης αντικατέστησε τον ατομικό τεχνίτη, έτσι ένας συλλογικός αρχηγός, μπορεί να πάρει τη θέση των παλιών ηρώων. Το εργατικό και -στη συνέχεια- το κομμουνιστικό κόμμα καθίσταται αυτό που θα μιλά εκ μέρους μας, θα είναι ο μεγάλος άλλος και ταυτόχρονα θα είναι εμείς. Δεν θα ψάχνουμε πια τον ισχυρό, θα δημιουργήσουμε τη δική μας δύναμη, αθροίζοντας τις αδυναμίες μας.
Η αστική ιδεολογία βέβαια, ρευστή σαν τον αέρα, διεισδύει παντού κι έτσι σύντομα τα κομμουνιστικά κόμματα βρέθηκαν αντιμέτωπα στο εσωτερικό τους με τον δικό τους αρχηγισμό, τη δική τους προσωπολατρεία. Ο αρχηγισμός, μαζί με την αντίστροφη όψη του, την κομματική γραφειοκρατία, υπήρξαν ιστορικά οι δύο κύριοι τρόποι επιβολής της αστικής ιδεολογίας στα κομμουνιστικά κόμματα.
Όχι βέβαια χωρίς αντίσταση: η εσωτερική δημοκρατία, η συλλογική εκπροσώπηση, η εναλλαγή και η ποσόστωση στις θέσεις ευθύνης, αποτελούν μορφές αυτής της διαρκούς πάλης ενάντια τόσο στην γραφειοκρατία, όσο και στον αρχηγισμό. Αλλά κάθε τέτοια αντίσταση συναντά πάντα τον αιώνιο αντίλογο της αποτελεσματικότητας: το θέμα είναι να φτάσει η φωνή μας στον κόσμο, και αν ο κόσμος θέλει να ακούει τον (και σπάνια την) τάδε, ε, τότε ας βάζουμε μπροστά τον τάδε. Όλα τα άλλα υποτιμούνται ως ζητήματα αισθητικής και φυσιογνωμίας, δευτερεύοντα μπροστά στο «πολιτικό περιεχόμενο».
Όμως, μαντέψτε: η υλική μορφή της πολιτικής είναι πάντα ισχυρότερη από τα λόγια. Όσο η ισχύς συγκεντρώνεται στον έναν, τόσο απαλλοτριώνεται από τους πολλούς και τις πολλές, από τους πραγματικούς ανθρώπους που καλούνται να δίνουν τις πραγματικές μάχες εκεί έξω. Έτσι, κάθε υποταγή στον αρχηγισμό ετοιμάζει την επόμενη ήττα, τον επόμενο Θερμιδώρ, το επόμενο΄89, την επόμενη 12η Ιουλίου 2015. Πίσω από κάθε ήττα είναι ένας άντρας που θεώρησε τον εαυτό του, και θεωρήθηκε από τους άλλους, σημαντικότερος από τη συλλογικότητα. Η πλειοψηφία της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ για παράδειγμα, λίγο μετά την υπογραφή του 3ου μνημονίου από τον Τσίπρα, αποστασιοποιείται, αν δεν καταδικάζει ρητά, τη βίαιη κυβερνητική στροφή. Δεν είχε όμως πια καμία σημασία, γιατί το ίδιο κόμμα είχε βαθμιαία εκχωρήσει όλη την εξουσία στον αρχηγό. Τις συνέπειες τις βιώνουμε ως τώρα. Το τσίρκο που παρακολουθήσαμε προχθές σε ένα πάλαι ποτέ μαζικό, αριστερό κόμμα, είναι ένα καλό παράδειγμα για το που καταλήγει πάντα ο αρχηγισμός, όσο ευγενή και να ήταν στην αρχή τα κίνητρά του.
Ειδικά σε καιρούς ήττας και υποχώρησης, όπως οι σημερινοί, ο αρχηγισμός ξεχειλίζει από παντού. Μετρήστε μόνο πόσα κόμματα, από την άκρα δεξιά ως τα αριστερά του πολιτικού φάσματος, είναι ταυτισμένα στο μυαλό του κόσμου με τον αρχηγό τους: λέμε θα ψηφίσω τον/την τάδε (είναι εξαιρετικά εύκολο να συμπληρώσει η αναγνώστρια τη λίστα με τα ονόματα, οπότε θα το αποφύγω διακριτικά για να μην προκαλέσω αντιδράσεις) και όχι το κόμμα του, το οποίο συχνά δεν θυμόμαστε καν πως λέγεται αυτή τη σεζόν. Αυτό παλιά θα ήταν ανήκουστο, τουλάχιστον για την αριστερά. Ακόμα και το κραταιό ΠΑΣΟΚ του παντοδύναμου Αντρέα ήταν ένα κόμμα πραγματικό, με δομές, λειτουργία, τάσεις κι εσωκομματική αντιπολίτευση, όχι πλατφόρμα προβολής του αρχηγού. Είναι πολλά τα κόμματα πια που πρέπει να περάσουν από τη Βόλβη για ένα ψαράκι.
Θέλει λοιπόν πολύ προσπάθεια για να αντισταθούμε σε αυτό το κύμα αρχηγισμού και ατομικισμού, προσπάθεια συλλογική και ατομική, προσπάθεια εκεί έξω αλλά και μέσα μας. Γιατί, είπαμε, ο αρχηγισμός είναι μια ειδική μορφή του ατομικισμού και άρα δεν αφορά μόνο την κορυφή, αλλά ένα ολόκληρο μοντέλο πολιτικής και κοινωνικής ζωής: δείτε για παράδειγμα πως φτιάχνουμε ψηφοδέλτια, αναζητώντας συνέχεια τον γνωστό, τον πετυχημένο, τον προβεβλημένο, ξεχνώντας -πάντα στο όνομα της αποτελεσματικότητας- κάθε άλλο ταξικό, έμφυλο ή φυλετικό κριτήριο. Το αποτέλεσμα είναι η αιώνια αναπαραγωγή των ίδιων ιεραρχιών, των ίδιων αποκλεισμών και -τελικά- η αποτυχία να δημιουργηθούν νέα ικανά στελέχη. Ειδικά στην εποχή των σόσιαλ μίντια, η κακή αυτή συνήθεια συναντιέται με την εξαιρετικά εύκολη, αλλά τόσο ολισθηρή, τάση όλων μας για αυτοπροβολή.
Απαιτείται συνεπώς ακόμα μεγαλύτερη προσπάθεια για να αντισταθεί ο καθένας κι η καθεμιά μας στον πειρασμό της ατομικής προβολής, να υποτάσσεται στη συλλογικότητα, να ξέρει να κάνει πίσω, να ακούει και να σιωπά. Γιατί, ακόμα και όταν θεωρεί ότι αξιοποιεί τον εαυτό του για κάτι ευγενέστερο, ότι αυτοπροβάλεται για το κοινό καλό, στο τέλος πάντα καραδοκεί το συλλογικό κακό.
